रसपरिचय


महाराष्ट्रातील सर्वांत थोर नगरी कोणती ? जेथे साधुसंतांनी प्रेमाचा पाऊस पाडला ती विठूची पंढरपुरी. पंढरपुराचे वर्णन करता करता बायकांना जणू उचंबळून येत आहे. पंढरपुरास जावे, भीमेच्या, त्या चंद्रभागेच्या तीरावर क्षणभर उभे राहावे आणि मुक्त व्हावे :

जाऊं ग पंढरी             उभी राहूं ग भीवरी
तेणे मुक्ती चारी                 येती हाता

पंढरपुरातील आषाढी-कार्तिकीचा सोहळा कोण वर्णन करील ? परंतु ही थोडी चव घ्या :

पंढरपुरांत             विण्याशीं वीणा दाटे
साधुला संत भेटे             वाळवंटी
वीण्याला लागे वीणा         दिंडीला भेटी दिंडी
यात्रेला येती झुंडी             पंढरीस
टाळ-मृदंगाचा             विठूच्या नामाचा
गजर पुण्याचा                 पंढरींत

आषाढीची यात्रा जमावी, प्रेमाचा पूर यावा, परंतु अशाच वेळी एखादे वेळेस प्रचंड पाऊस पडून चंद्रभागेस पूर यावा. मग कोण गडबड ! कोणी नारळ फोडतात, कोणी पाणी उतरावे म्हणून लिंबू फेकतात :

भरली चंद्रभागा             नाव निघाली बुडाया
नेला नारळ फोडाया             रखुमाईला
भरली चंद्रभागा             लिंबू टाका उतार्‍याला
जाणें आहे सातार्‍याला             भाईरायाला

परंतु पूर ओसरत नाही. पाण्याच्या लाटा आपटत असतात. इतरांची गोष्ट दूरच राहो; परंतु प्रत्यक्ष विठोबाचाही टाळ-वीणा भिजते. रखुमाईची चोळी शेवटी उंचावर वाळत घालण्यात येते:

भरली चंद्रभागा             पाणी करी सणासणा
भिजला टाळवीणा             विठ्ठलाची
भरली चंद्रभागा             पाणी लागलें भिंतीला
चोळी वाळते खुंटीला             रखुमाईची

पंढरपुरात फुलांना तोटा नाही. तुळशीच्या बागा, झेंडू- जिकडे तिकडे फुलेच फुले :

पंढरीसी जाता             पंढरी लाललाल
पेरिली मखमल                 विठ्ठलाची
पंढरीसी जातां             पंढरी हिरवीगार
तुळशीला आला भर             विठ्ठलाच्या

माळणी विठोबाला व रखुमाईला फुलांचे शृंगारसाज करतात:

पंढरपुरांत             माळिणी ठमा रमा
फुलांचा पायजमा             विठ्ठलाला
पंढरपुरांत             माळिणी उंच काठी
फुलांची चिंचपेटी             रखमाईला